Onlangs publiceerde de voormalige reclameman Guillaume Van der Stighelen een boek over de Verlichting. Die ligt mij na aan het hart, en dus heb ik het eens gelezen. De hapklare-brokken-stijl beviel mij niet, maar ik wil het hier enkel over de inhoud hebben.

Er staan een aantal interessante hoofdstukken in het boek. Zo gaat Van der Stighelen uitgebreid in op de Nieuwkomersverklaring en het verband met de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Zo'n heldere toelichting is een verademing. Vanuit de pers herinner ik mij alleen de polemiek errond. Het is ook een goed idee om de verschillende Verklaringen op te nemen als appendix.

De historische schets van de Verlichting is lezenswaardig, maar Van der Stighelen mist een cruciale component. Daardoor gaat de boodschap helemaal de verkeerde richting uit.

De twee sleutels

Door de beproefde techniek van de herhaling maakt Van der Stighelen duidelijk wat volgens hem de twee sleutels van de Verlichting zijn:

Niemand heeft de absolute waarheid in pacht
Niemand heeft de absolute macht

Ik ben het met deze sleutels volkomen eens, maar toch begint hier mijn probleem. Zonder bijkomende sleutel zou men kunnen concluderen dat elke "waarheid" evenwaardig is en respect verdient. Met andere woorden: de weg naar cultuurrelativisme ligt wijd open.

Het duurt niet lang voor Van der Stighelen in die val trapt. In het hoofdstuk De ontdekking van het zaad begint hij met een verhaal over de hedendaagse mens vanuit evolutionair perspectief, zo'n 200000 jaar geleden. Na enkele zinnen stopt hij echter abrupt ("Wacht/Dit lukt niet."). Hij wenst de inwoners van de Nederlandse gemeente Staphorst, die geloven dat de aarde slechts 6000 jaar oud is, namelijk niet te beledigen.

Aan de ene kant staan hier de evolutiebiologie en de geologie, die via de moeizame weg van het wetenschappelijk werk onze kennis vergroten. Langs de andere kant staat een dominee die zijn absolute waarheid haalt uit een heilig boek. Het moge duidelijk zijn dat het hier niet gaat over gelijkwaardige "meningen". De dominee en zijn volgelingen hebben recht op hun mening, maar respect verdient die allerminst. Als Van der Stighelen vindt van wel, dan heeft hij een sleutel gemist.

De ontbrekende sleutel

In heel het boek komt het woord wetenschap slechts 2 keer voor, en dan nog in een negatieve context. Er wordt welgeteld één paragraaf besteed aan Copernicus en Galileo, maar over pakweg Newton vernemen we niets. Een boek over de Verlichting waarin amper iets staat over de relatie met de wetenschap: dat klopt gewoon niet.

Wetenschap en Verlichting zijn onlosmakelijk verbonden. De Verlichting is zelf een rechtstreeks gevolg van wetenschappelijke doorbraken gedurende de Renaissance. Omgekeerd zorgde zij voor een context waarin wetenschap kon floreren als nooit tevoren. En als er één grondstroom is die de Verlichting kenmerkt, dan is het wel het verlangen om onze kennis op een wetenschappelijke manier te verwerven. Kortom, de derde sleutel van de Verlichting is de volgende:

Wetenschap is onze leidraad

Hieruit volgt een cruciaal inzicht. In een verlichte maatschappij bestaat geen absolute waarheid, maar wel een superieure manier van kennisverwerving. Ze heet de wetenschappelijke methode en werkt als volgt. Voor uw wetenschappelijke hypothese mag u enkel beroep doen op evidentie en logica. Gezagsargumenten zijn uit den boze. Meer nog, u dient alles in het werk te stellen zodat anderen uw hypothese kunnen weerleggen. En als dat gebeurt, dan geeft u ze applaus.

Neem bijvoorbeeld de evolutietheorie. De evidentie ervoor is overweldigend, maar dat is niet de reden waarom ze respectabel is. De reden is dat het iedereen vrij staat om haar hypotheses te weerleggen. Meer zelfs, zo'n pogingen verdienen alle steun, want zo gaat de kennis vooruit. Bovendien wenkt de Nobelprijs.

Beschouw anderzijds het jongeaardecreationisme van Staphorst. Dat is immuun gemaakt voor weerlegging omdat het gebaseerd is op een onveranderlijk heilig boek. Elke poging daartoe is op voorhand futiel. Dat maakt het een intolerante, onverlichte mening die geen respect verdient.

Volgens Van der Stighelen is bescheidenheid het mooiste kenmerk van een verlichte samenleving. Dat geldt onverkort voor de wetenschappelijke methode. In beide gevallen is dat ook de reden voor hun grote succes. Jammer genoeg wordt dit succes dikwijls verward met arrogantie, terwijl net het omgekeerde het geval is.

De toetssteen van de verlichte samenleving

Zonder het houvast van de wetenschap kan een verlichte samenleving niet werken. De technische kant van vele beleidsopties vereisen immers een delicate afweging tussen individuele vrijheid en het algemeen belang. Vermits niemand de absolute macht heeft, hebben we een toetssteen nodig waarover onder redelijke mensen een consensus kan bestaan. Dat is de rol van de wetenschappelijke methode.

Het beste voorbeeld is gezondheid. Hoe beslissen we welke geneesmiddelen veilig en werkzaam zijn, en mogen verkocht mogen worden? Hoe beslissen we welke behandelingen terugbetaald worden met publieke middelen? Waarom maken we poliovaccinatie verplicht, en andere vaccinaties niet? Het antwoord is: we maken de afweging op basis van wetenschappelijke argumenten. Dat betekent niet dat het antwoord altijd eenduidig is: in Nederland is poliovaccinatie bijvoorbeeld niet verplicht.

Er is in deze wereld geen gebrek aan kwakzalvers. Er zijn bijvoorbeeld veel meer "alternatieve" dan werkzame behandelingen die beweren kanker te genezen. Het is de wetenschappelijke methode die ons beschermt tegen de kwakzalvers, in de eerste plaats tegen de kwakzalver in onszelf.

De paradox van de tolerantie

Van der Stighelen waarschuwt dat de Verlichting bedreigd is door onze onverschilligheid. Ik ben het daarmee eens. Alleen zie ik een nog grotere bedreiging: een slecht begrepen interpretatie van tolerantie. Jammer genoeg levert Van der Stighelen daar juist munitie voor.

Het probleem waar we voor staan is kernachtig geformuleerd door Karl Popper. Het is de paradox van de tolerantie.

Onbeperkte tolerantie moet leiden tot het verdwijnen van tolerantie. Als we ongelimiteerd tolerant zijn, zelfs jegens hen die zelf intolerant zijn, als we niet bereid zijn een tolerante samenleving te verdedigen tegen de aanvallen van de intolerante medemens, dan zal de tolerante mens te gronde gaan, en met hem de tolerantie.

Ik vrees dat de samenleving de komende tijd meer dan ooit zal geconfronteerd worden met de paradox van de tolerantie, en ik vrees ook dat we daar niet goed op voorbereid zijn.

In een sombere bui vrees ik wel eens voor een nachtmerrie-scenario. Dan zie ik hoe radicale religieuze groeperingen alsmaar meer voorrechten en uitzonderingen opeisen. In de ene hand houden ze een heilig boek en in de andere het boekje van Van der Stighelen. De samenleving gaat daar gradueel in mee, uit onverschilligheid of uit angst om intolerant genoemd te worden. Misschien staan er overheidsinstanties klaar om ons bij het minste protest terecht te wijzen. Zo wordt de tolerantie van de verlichte samenleving systematisch misbruikt om haar af te bouwen.

Als we dat niet willen, zullen we moeten leren om intolerant te zijn tegen maatschappelijke keuzes die louter gebaseerd zijn op een heilig boek, en tegen niet-wetenschappelijke argumenten in een wetenschappelijk debat.

Epiloog

Bron: Wikipedia

In 1971 was Staphorst wereldnieuws vanwege een uitbraak van polio (kinderverlamming). Diverse inwoners wilden om godsdienstige redenen niet dat hun kinderen tegen dit virus werden ingeënt. Zij vonden inenten in strijd met de Goddelijke Voorzienigheid. Hierdoor werden 39 personen (voornamelijk kinderen) met deze ziekte besmet. Vijf van hen overleden, een aantal anderen raakten invalide. Nog steeds is zo'n 20% van de bewoners niet ingeënt om religieuze redenen. Daarom geldt Staphorst (en vergelijkbare plaatsen in Nederland) als risicogebied voor de Wereldgezondheidsorganisatie - als enige in Europa.