Toen ik in 1985 afstudeerde als burgerlijk ingenieur elektronica was het zonneklaar: onze generatie zou Leuven op de kaart zetten als het nieuwe Silicon Valley. De katalysator daarvoor zou een recent opgericht "superlab" zijn, het Interuniversitair Micro-Elektronica Centrum (imec). Het doel van imec was immers om "de Vlaamse micro-elektronica-industrie te versterken".¹ Daar zouden opstartsubsidies voor nodig zijn, maar die zouden binnen een redelijke termijn afgebouwd worden.

Fast forward naar vandaag. Wat in al die tijd vooral versterkt werd is imec zelf. De jaarlijkse subsidies werden helemaal niet afgebouwd: ze zijn daarentegen sterk gestegen. In 2020 ontving imec 109.6 miljoen euro "structurele financiering" van de Vlaamse overheid.² Daar bleef het niet bij. Er kwam ook nog 44 miljoen euro van de EU. En dan zijn er nog de projectsubsidies toegekend door een aantal Vlaamse en Europese instanties in het kader van samenwerkingsakkoorden. Soms lijkt het alsof men bij imec niet buiten komt als er niet ergens een subsidie-kraantje wordt opengedraaid.

En wat doet imec eigenlijk met al die subsidies? Voor een belangrijk deel worden ze aangewend om mee de R&D te financieren van een aantal van de grootste chipfabrikanten ter wereld: Intel, Samsung en TSMC. Dat zijn allemaal niet-Europese bedrijven zonder fabriek in Europa, laat staan in Vlaanderen. Hun aandeelhouders moeten de Vlaamse belastingbetaler wel dankbaar zijn om zijn gulheid. Zij krijgen de toegevoegde waarde en de winst, wij wat technologisch prestige.

Ik kijk ernaar met plaatsvervangende schaamte, want als er één sector is die geen subsidies nodig heeft is het wel de elektronicasector. De consument is verzot op de eindproducten die zij mogelijk maakt. Denk aan de smartphone met zijn handige apps waarmee je altijd verbonden blijft, het internet waarop je alle informatie vindt, de laptop als virtueel vergaderplatform, de moderne auto vol veiligheidsvoorzieningen. Of denk aan de slimme toestelletjes die je sportief en medisch begeleiden, of aan het wonder van cochleaire implantaten voor gehoorgestoorden. Het is allemaal mogelijk dankzij chips. De massale vraag en de ruime toepassingen resulteren in een indrukwekkende mobilisatie van private investeringen en ondernemingszin. Overheidsinitiatief is onnodig.

Zoals gewoonlijk met subsidies is de directe kost slechts één aspect. Daarnaast zijn er de verborgen kosten door ongunstige neveneffecten. Zoals gezegd gaat heel wat van de ontwikkelde knowhow naar grote buitenlandse bedrijven. De Vlaamse belastingbetaler sponsort dus de concurrenten van Vlaamse en Europese bedrijven.³ Bovendien doen de schitterende ingenieurs die in de comfortabele omgeving van imec werken doen niets anders natuurlijk, zoals meebouwen aan een Vlaams Silicon Valley, waar bedrijven het mooie weer maken in plaats van een overheidsvzw.

Ook op het gebied van chipontwerp is er een probleem. Naast een bekende naam als Melexis zijn er een aantal Vlaamse bedrijven die chips ontwerpen, waaronder ook spin-offs van de KULeuven en imec. Sinds jaar en dag worden die gesubsidieerd beconcurreerd door de imec's eigen chipontwerp-diensten.⁴ Pogingen om hier iets aan te doen worden systematisch genegeerd. In een woelig gesprek hierover werd mij ooit duidelijk gemaakt dat spin-off bedrijven eerder dienen om de groei van imec te bevorderen dan omgekeerd.

En waarom moet imec een Design Center zijn voor TSMC in Europa? ⁵ Dat is een puur commerciële activiteit. De verantwoording die imec wel eens gebruikt is dat men enkel activiteiten onderneemt die de markt niet invult. Dat is natuurlijk niet zo moeilijk als je de markt eerst buitenspel zet.

Toegegeven, imec heeft het spel goed gespeeld. Want wat is imec eigenlijk? Soms is het een bedrijf, zoals bij het beschermen van intellectual property en het ontwikkelen van commerciële activiteiten. Soms is het een onderzoeksinstelling, zoals bij het binnenhalen van projectsubsidies. In tegenstelling tot echte bedrijven wordt imec immers gesubsidieerd voor de volle 100% van de vooropgestelde kost. Het aangename aan deze dubbelzinnige structuur is dat imec in elke situatie de rol kan kiezen die hen het beste uitkomt.

Het model van imec wordt regelmatig verdedigd met het argument dat de R&D voor chipfabricatie zo duur wordt dat individuele bedrijven het niet meer kunnen betalen. Nu is het best aannemelijk dat samenwerking inzake R&D aangewezen is. Er is echter geen reden waarom daar belastinggeld voor nodig is. Meer nog, het succesvolle model waarbij de belanghebbende bedrijven alles betalen is bewezen en beschikbaar bij de dichtste partner van imec: het Nederlandse technologiebedrijf ASML.⁶

Samengevat ontwikkelt ASML de machines om chips te fabriceren, en imec de procestechnologie die op die machines draait. Voor de markt lijken ze een technologische tweeling. Ze hebben dan ook dezelfde klanten, zoals de bekende namen Intel, Samsung en TSMC. Maar daar stopt de gelijkenis. ASML is een commercieel bedrijf. Om zijn dure R&D te financieren worden voornoemde klanten verzocht bij te dragen via deelnames aan kapitaalverhogingen en rechtstreekse cash-injecties. Het programma heet het Customer Co-Investment Program. ⁷ Er is geen reden waarom men met de technologie van imec niet hetzelfde zou kunnen doen.

Daarom wil ik besluiten met een suggestie aan de politiek. Het zou in het algemeen belang zijn om komaf te maken met de dubbelzinnige structuur van imec. Overweeg om de commerciële activiteiten te privatiseren. ASML kan dienen als voorbeeld. Vermits de ontwikkelde technologie state-of-the-art is krijgt u ongetwijfeld een mooie prijs. Bovendien spaart u vanaf dan de jaarlijkse subsidie-uitgave uit. U kan dat geld dan besteden aan kerntaken, zoals infrastructuur voor mobiliteit, waterhuishouding en basisonderwijs.

En wat met het fundamenteel onderzoek dat op imec wordt gedaan? Breng dat terug naar de plaats waar het altijd al thuishoorde: de universiteit.

Bronnen