Note For an English translation of this essay please go here.

Patrick Loobuyck heeft een boek geschreven: Samenleven met gezond verstand. Het is het boek van het jaar volgens Joël De Ceulaer, die dat al wist nog voor het verschenen was. Het boek geniet dus ruime belangstelling, ondanks de wat belegen titel die pakweg twintig jaar geleden op een langgerekte geeuw zou zijn onthaald. En we weten waarom. Een betere titel was immers geweest: Samenleven met de islam.

Niet toevallig koos Loobuyck een passage over de islam als voorpublicatie. Daarin geeft hij eerst een helder overzicht van de standpunten van "islamoptimisten" versus "islampessimisten". Dat is de aanloop om zijn eigen standpunt kenbaar te maken, namelijk "islamrealisme":

Ik bepleit islamrealisme. Ik ben optimistischer dan de islampessimisten. Vanuit het perspectief van de religiestudie, de godsdienstsociologie en de fenomenologie van de religie is er geen reden om te denken dat de islam niet kan evolueren en dus geen leerproces kan doormaken. Ik ben pessimistischer dan de islamoptimisten. Nogal wat islamitische strekkingen hebben een moeilijke verhouding met de uitgangspunten van het politiek liberalisme en het leerproces zal nog moeilijker zijn dan wat de Rooms-katholieke Kerk heeft doorgemaakt.

Met die houding in het moedige midden stelt Loobuyck zich bloot aan het voorspelbare verwijt van zweverigheid (of tsjeverigheid). Maar uiteraard tellen enkel zijn argumenten. Volgens mij vergist hij zich met zijn optimisme, en ik zal uitleggen waarom.

Religie en evolutie

Evolutie wordt vaak geïnterpreteerd als vooruitgang, maar dat klopt niet. Als de mensheid zichzelf morgen decimeert door een kernoorlog laat dat de biologische evolutie ijskoud. Een ideaal biotoop voor stralingsresistente insecten is even goed een triomf van de survival of the fittest.

Loobuyck maakt dezelfde fout wanneer hij zijn optimisme associeert met evolutie. Natuurlijk kan de islam evolueren. Maar het is niet op voorhand evident dat het in de "goede" richting zal zijn.

Om dat te verduidelijken haal ik er Maarten Boudry bij, een ongewone filosoof die ik zou typeren als "de filosoof van de helderheid". Boudry gaf onlangs een lezing over de confrontatie tussen religie en de moderne samenleving. In het eerste scenario past de religie zich aan, gaan de scherpe kantjes eraf en ontstaat er een modus vivendi. Maar ook het tegengestelde scenario is mogelijk: de religie trekt zich terug in haar dogmas en wordt weerbarstiger dan ooit.

Boudry bespreekt dit laatste scenario om te tonen hoe religie een hinderpaal kan zijn voor integratie, niet om te suggereren dat integratie onmogelijk is. Een veel donkerder analyse waarbij het slecht afloopt is echter ook mogelijk. Dat de islam de snelst groeiende religie is in de context van het weergaloze succesverhaal van de Verlichting kan wijzen op een evolutionaire selectie van weerbarstigheid. Een van de grote sterktes van de Verlichting, haar tolerantie voor andersdenkenden, zou wel eens haar achillespees kunnen zijn in de confrontatie met een religie die voldoende intolerant is.

Wasmachine of hakselaar?

Loobuyck is niet blind voor de uitdagingen van de islam, wel integendeel. Hij haalt er zelfs wijlen Pim Fortuyn bij met de uitspraak dat "de islam door de wasmachine van de Verlichting moet gaan". Hij wijst erop dat het proces nog moeilijker zal zijn dan met de katholieke kerk. Hij geeft daar een hele reeks redenen voor, en illustreert die met een aantal persoonlijke, redelijk verontrustende anekdotes.

Alleen lijkt hij ervan overtuigd dat het wasmachine-scenario zeer waarschijnlijk is. De mogelijkheid dat de Verlichting vermalen wordt in de hakselaar van het islamisme lijkt hij niet te weerhouden.

Het demografie-argument

Zelfs als mijn analyse steek houdt zijn er volgens Loobuyck vooralsnog geen redenen om ons grote zorgen te maken. Hij merkt op dat het aantal moslims systematisch overschat wordt en er in de realiteit geen politieke aardverschuiving te vrezen valt:

Ongeveer 7 procent van zowel de Belgische als de Nederlandse bevolking heeft een moslimachtergrond. En driekwart van alle inwoners van België met een migratieachtergrond is geen moslim. De meeste prognoses die rekening houden met immigratie voorspellen voor de komende decennia hoogstens een verdubbeling van het percentage. Men kan 10 à 15 procent moslims veel of weinig vinden, maar het is geen percentage waarmee men zomaar een politieke aardverschuiving kan veroorzaken richting moslimheerschappij. Dit zou lokaal, in buurten en steden waar het moslimpercentage hoger ligt, eventueel wel kunnen. In Antwerpen, Brussel, Amsterdam en Rotterdam ligt het percentage moslims tussen 20 en 25 procent en dat kan in de toekomst wel nog 10 procent stijgen.

Hier vergist Loobuyck zich schromelijk. Met deze percentages zijn grote politieke verschuivingen wel degelijk mogelijk. Het hangt gewoon af van de karakteristieken van de minderheidsgroep.

Om dat te verduidelijken haal ik er Nassim Nicholas Taleb bij. Taleb is een ongewone denker die een brutale zelfverzekerdheid uitstraalt. Bij sommige van zijn stellingen frons ik mijn wenkbrauwen. Maar hij is ook de man achter de bestseller The Black Swan, waardoor het gelijknamige concept nu tot onze collectieve kennis behoort.

De onverzettelijke minderheid

Recent publiceerde Taleb een tekst over de "dictatuur van de minderheid". Op een aantal argumenten ga ik uitgebreid in en sommige voorbeelden neem ik over.

Taleb's argumentatie is opgebouwd rond twee concepten: de minderheidsregel en renormalizatie. We kunnen die uitleggen met een voorbeeld. Stel dat u een feestje wil geven voor een groot aantal vrienden. U weet dat de grote meerderheid het liefst bier drinkt, maar geen bezwaar heeft tegen wijn. Een kleine minderheid moet echter niets van bier weten en wil alleen wijn. Wat doet u om het logistiek niet te moeilijk te maken? Juist: u schenkt wijn. Iedereen tevreden, maar het is dus wel de onverzettelijke minderheid die haar zin krijgt. Dat is de minderheidsregel.

Op het feest zelf kan onterecht de indruk ontstaan dat wijn de voorkeur van de meerderheid wegdraagt. Het is ook mogelijk dat verstokte bierdrinkers wijn beginnen te appreciëren zodat hun voorkeur verschuift. Zo wordt wijn "het nieuwe normaal". Dat is renormalizatie.

Volgens Taleb zal een onverzettelijke minderheid uiteindelijk haar wil opleggen door een sequentie van renormalizatie-stappen. We kunnen dat illustreren door een abstracte voorstelling van een "fractale" evolutie. Fractaal wil zeggen dat het lager niveau lijkt op het hogere. Hier zien we bijvoorbeeld vierkanten met vier onderverdelingen die zelf deel uit maken van vierkanten met vier onderverdelingen:

We geven een voorbeeld. Het laagste niveau stelt een familie van vier voor met klassieke eetgewoonten (geel). Op een dag besluit de koppige dochter om enkel nog biologisch te eten (paars). Voor de eenvoud besluit het gezin dan maar om enkel nog biologische voedsel aan te kopen (minderheidsregel). Het hele gezin eet nu biologisch (renormalizatie).

Op een hoger niveau maakt het gezin maakt deel uit van een vriendenkring van vier gezinnen. Omdat één gezin strikt biologisch eet, zijn de gezamenlijke barbecues dat vanaf nu ook. Het proces herhaalt zich dus. En dat gaat verder: de buurtwinkel neemt enkel nog biologische producten af bij de groothandel. Die past zich aan en het proces herhaalt zich opnieuw. Uiteindelijk wint de onverzettelijke minderheid.

Onverzettelijke religies

Deze concepten zijn toepasbaar in heel wat domeinen, zoals markten, wetenschap en natuurlijk religie. Volgens Taleb is het christendom doorgebroken omdat het zo compromisloos was. Het was niet bereid om zijn god gewoon toe te voegen aan het flexibele Romeinse veelgodendom. Op gelijkaardige wijze wint de islam het van het christendom door zijn grotere onverzettelijkheid. Binnen de islam zijn het dan weer de meest intolerante strekkingen die de wind in de zeilen hebben.

De evolutie van een religie hangt natuurlijk af van een aantal andere aspecten. Zo is het jodendom misschien even compromisloos als de islam. Alleen word je enkel jood verklaard als je moeder joodse is, terwijl je moslim wordt verklaard als één van je ouders moslim is. Bovendien moet een man moslim worden om een met een moslima te trouwen en is het naar verluidt niet zo eenvoudig om ex-moslim te worden. Met zulke regels kan je inzien waarom het jodendom in de minderheid blijft terwijl de islam zich snel kan verspreiden.

Allemaal goed en wel, maar wat met onze seculiere samenleving? Soms hoor je dat ze sterk genoeg is om religieuze gebruiken in goede banen te leiden en in de privésfeer te houden. Ik zou mij echter niet te veel illusies maken. In wat volgt zal ik u er misschien van een aantal verlossen.

Illusies over lamsvlees

Nieuw-Zeeland is een belangrijke uitvoerder van lamsvlees, en het Midden-Oosten is een belangrijke markt. Het lamsvlees uit Nieuw-Zeeland is om economische redenen 100% halal. Het is een schoolvoorbeeld van de minderheidsregel.

Bij de uitvoer wordt duidelijk vermeld dat het vlees halal is. Voor de invoer in seculiere landen stelt zich dus een probleem. Men kan immers heel wat tegenstand verwachten tegen religieuze symboliek. De oplossing? Men vertelt het u gewoon niet. De distributeurs herverpakken het vlees om tegenkanting te vermijden. U kan dat hier allemaal nalezen.

Het is een merkwaardig verhaal. De discussie over onverdoofd slachten laait op met de regelmaat van de ramadan. Tegenstanders willen duidelijk de illusie koesteren dat ze religieuze gebruiken uit de publieke samenleving kunnen bannen. Ondertussen eten de lamsvleesliefhebbers onder hen regelmatig halal. Ik ga er mijn lamskroontje niet voor laten, maar het stoort mij wel.

Maar er is nog een ander opmerkelijk feit. De Nieuw-Zeelandse lammetjes worden inderdaad ritueel geslacht met de kop naar Mekka door een moslimslager die op het gepast moment "Allah Akbar" roept. De slachting gebeurt echter wel verdoofd middels een overeenkomst met de moslimwereld. Een compromis ligt dus voor het grijpen en met meer transparantie hadden we ons heel wat zinloze discussies kunnen besparen. Maar waarom komt zo'n compromisvoorstel niet van de belanghebbenden zelf, de moslims dus? Ik denk dat u het antwoord intussen kent.

Het geheim van de ontbijtvlokken

Ik nodig u uit om de verpakking van een aantal voedingswaren eens van naderbij te bekijken. Links ziet u ontbijtvlokken van een populair merk, rechts pasta van een premium merk.

De icoontjes waren u misschien nog nooit opgevallen, en in het andere geval kent u waarschijnlijk hun betekenis niet. Goed zo, want ze zijn ook niet voor u bedoeld. Ze zijn er voor insiders die hieruit in één oogopslag kunnen afleiden dat de producten kosher en halal zijn.

De communicatie is dan wel transparant, ze is ook asymmetrisch. Dat is een tweede manier om tegenkanting tegenover religieuze symboliek te vermijden.

Halal is goed voor u

Ook voor renormalizatie bestaan er technieken. Een mogelijkheid is om een religieus concept ten behoeve van de ongelovigen te ontdoen van zijn religieus karakter. Recent lazen we in Knack bijvoorbeeld een artikel waarin gesteld werd dat halal cosmetica ook goed is voor niet-moslims.

Ook hier zien we asymmetrie. Voor een niet-moslim wordt halal gewoon voorgesteld als "gezond product". Maar voor een moslim blijft het natuurlijk een deel van een allesomvattende religieuze praktijk. Dat in de halal-industrie enkel moslims mogen werken wordt bedekt met de mantel der godsdienstvrijheid.

Afnemend inzicht

Recent hoorden we ook hoe scholen "redelijke aanpassingen" implementeren tijdens de ramadan, ten behoeve van "moslimjongeren". Ook Patrick Loobuyck knikte goedkeurend (op Twitter). De discussie gaat inmiddels dus over wat zulke redelijke aanpassingen kunnen zijn. Ik noem dat renormalizatie door afnemend inzicht, want over de essentie hebben we het niet meer.

De essentie is dat we in een seculiere samenleving leven. In zo'n samenleving is religie een privézaak van wilsbekwame volwassenen. En dus niet van kinderen. Anders gezegd: moslimjongeren bestaan niet, alleen kinderen met moslimouders. Een intensieve religieuze praktijk zoals de ramadan opleggen aan kinderen is onredelijk. Als er "redelijke aanpassingen" nodig zijn, dan niet door de scholen, maar aan de ramadan zelf.

Newspeak

De meest stuitende renormalizatietecnniek is good old newspeak. Hierbij wordt een woord zodanig mishandeld dat het niet enkel zijn betekenis verliest, maar het omgekeerde gaat betekenen. Denk aan de geschiedenis van het woord liberal in het Engels.

Dat is wat nu gebeurt met het woord diversiteit. In een open samenleving is er van nature een gestage toename van diversiteit, dikwijls met positieve gevolgen. Het gevaar van de islam is net dat die evolutie omgebogen wordt in de richting van monocultuur. Maar dat heet inmiddels dus "diversiteit", althans bij veel zelfverklaarde opiniemakers. En nu de problemen groter worden, spreken ze reeds over superdiversiteit.

Soumission

Wie de concepten van de minderheidsregel en renormalizatie goed heeft aangevoeld is de Franse schrijver Michel Houellebecq in zijn roman Soumission. Loobuyck vermeldt dat boek, maar heeft de boodschap blijkbaar niet begrepen (of gelezen). Hij gaat veel te kort door de bocht door een stuk van het verhaal samen te vatten als "de moslims die de verkiezingen winnen". Wat er in werkelijkheid gebeurt is dat een brede anti-Le Pen coalitie de verkiezingen wint. In die coalitie is de moslimpartij een minderheid, maar wel een onverzettelijke met onwrikbare eisen. Waarna een renormalizatie volgt, ditmaal in de vorm van islamisering.

Besluit

Volgens mij heeft Patrick Loobuyck ongelijk met te denken dat het wel zal meevallen met de islam (om Pim Fortuyn zelf ook eens te citeren). Natuurlijk is hij lang niet de enige die zich erop verkijkt. Dit stuk kan u hopelijk helpen om foutieve en misleidende retoriek te ontmaskeren. Ik vat nog eens samen. Het is de onverzettelijke minderheid die het uiteindelijk haalt, omdat ze veel sterker aan haar voorkeuren gehecht is dan de flexibele meerderheid. Dat proces verloopt als een opeenvolging van renormalizatie-stappen.

Dus als u nog eens hoort zeggen dat "het toch maar over een lap stof gaat", of hoort pleiten voor "redelijke aanpassingen" op de werkvloer, of hoort beweren dat "niemand last heeft" van halal maaltijden aan de universiteit, dan moet er een belletje rinkelen. Hier is iemand van de flexibele meerderheid aan het woord. De minderheid denkt er helemaal anders over. Met het gevaar van renormalizatie in het achterhoofd is het allemaal niet onschuldig.

One more thing. De beschreven mechanismes zijn moreel neutraal: ze werken zowel in de "slechte" als in de "goede" richting. Als het erop aankomt om de Verlichting te vrijwaren zal het even goed van een onverzettelijke minderheid moeten komen.

Er is wel nood aan inspirerende figuren die de juiste analyse maken. Een groot probleem daarbij is dat het islamdebat volkomen verziekt is. Zelfs linkse mensen met terechte kritiek belanden gemakkelijk in een hoek waar ze nog moeilijk uit geraken. Toch zijn ze er nog, en het zijn niet noodzakelijk tafelspringers. Een bezadigde intellectueel zoals Hendrik Vuye vind ik het beste voorbeeld. Vuye & Wouters publiceerden zopas een tekst die opmerkelijk nauw aansluit bij de mijne. Mijn advies: lees hun tekst. Ook zij hebben gelijk.